Wydarzenia
Orońsko, 26 listopada 2019
Międzynarodowa konferencja
Rzeźba dzisiaj IV. Anty-pomnik: nietradycyjne formy upamiętniania
Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku
14–16 listopada 2019
Sprawozdanie
Międzynarodowa konferencja Anty-pomnik: nietradycyjne formy upamiętniania odbyła się w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku w dniach 14–16 listopada. Trzydniowe sympozjum zgromadziło 24 prelegentów z ośmiu krajów europejskich (Estonia, Hiszpania, Islandia, Litwa, Niemcy, Szwajcaria, Węgry, Wielka Brytania) oraz Stanów Zjednoczonych i Polski. Była to już czwarta edycja cyklu konferencji „Rzeźba dzisiaj” organizowanych w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku od 2016 roku i jak poprzednie cieszyła się ogromnym zainteresowaniem. Uczestniczyło w niej 430 słuchaczy. Byli to studenci i profesorowie z Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku, Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu, Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi, a także przedstawiciele instytucji kultury i galerii z całej Polski. Wystąpieniom prelegentów towarzyszyła ożywiona dyskusja, w której istotne głosy – komentarze i pytania – padały zarówno ze strony prezydium, jak i nadzwyczajnie aktywnej sali. Moderatorką konferencji była profesor Marta Smolińska z Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu, której znakomita trzydniowa praca, konceptualizująca i podsumowująca indywidualne wystąpienia, istotnie wsparła prowadzenie pogłębionej debaty.
Podczas konferencji zostały zaprezentowane nowe nabytki do Parku Rzeźby w Orońsku (obiekt multimedialny Antypody Joanny Krzysztoń i Grzegorza Rogali – dar artystów przy udziale Wspólnoty Gdańskiej oraz rzeźba Królowa Maurycego Gomulickiego – depozyt długoterminowy firmy Mercedes-Benz Polska). Na czas konferencji przygotowaliśmy w Pałacu Brandta wystawę „Antypomniki” kuratorowaną przez Jacka Sosnowskiego z Galerii Propaganda w Warszawie. W przerwie obrad goście mogli skorzystać z kuratorskich i autorskich oprowadzań po aktualnych ekspozycjach orońskich: retrospektywie twórczości wybitnego polskiego rzeźbiarza Macieja Szańkowskiego oraz indywidualnych pokazach Marleny Kudlickiej (projekt: velevet mind marble thoughts) i artystów litewskich Jonasa Aničasa i Taurasa Kensminasa (projekt: Visitation).
Referaty i wystąpienia
Referaty prelegentów obejmowały zarówno wypowiedzi silnie steoretyzowane jak i „case studies”, odnoszące się do interesujących przykładów z różnych kontekstów geograficzno-historycznych. Problem antypomników, jako nietradycyjnych sposobów upamiętniania, przeciwstawiających się ukształtowanym historycznie monumentalnym formom, znany jest od lat 80. XX wieku i doczekał się już współczesnej krytyki, która wybrzmiała m.in. w wystąpieniu dr Justyny Balisz-Schmelz. Sama kwestia pojawiła się w Niemczech w związku z dyskusją nad właściwym upamiętnieniem ofiar Holocaustu i stosunkiem do własnej historii. Dr Corinna Tomberger omawiała tę problematykę w odniesieniu do polityki narodowej pamięci po zjednoczeniu Niemiec, dr Wojciech Szymański na przykładzie pomników stawianych w krakowskiej dzielnicy Podgórze na terenie utworzonego tam przez nazistów podczas II wojny światowej getta, a dr Agnieszka Kłos poświęciła swoje wystąpienie „parkowi pamięci” na terenie byłego obozu Birkenau. Problematyka „niewidoczności” antypomnika została szczególnie twórczo rozwinięta w referacie tej ostatniej prelegentki, która zaproponowała powierzenie pozainstytucjonalnej funkcji upamiętniania przyrodzie – rosnącym jeszcze na miejscu drzewom – świadkom eksterminacji. W podobnej perspektywie widziała kwestię antypomników dr Katarzyna Trzeciak, poruszając kwestię nieintencjonalnych pomników antropocenu i tworzenia ich artystycznych reprezentacji.
Na przeciwległym biegunie tematyki historycznej po zjednoczeniu Niemiec znajdują się problemy z pomnikami komunizmu, a następnie antykomunizmu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Czasami przechodzą one transformację od pomnika do antypomnika, chociaż o wiele częściej faktycznie znikają, albo tworzone są nowe w duchu dotychczasowej tradycji, chociaż o przeciwstawnym znaczeniu. Różne aspekty tego zagadnienia były dyskutowane w referatach i prezentacjach Pauliny Pukyte (działania podczas Biennale w Kownie), dr Patrycji Cembrzyńskiej (pomnik Czerwonych Sztandarów w Dąbrowie Górniczej, „pomnik wdzięczności” Armii Radzieckiej w Legnicy) oraz Wojciecha Kozłowskiego (pomnik Wydarzeń Zielonogórskich). Zaproponowana przez Krzysztofa Wodiczkę „pomnikoterapia” (omówiona podczas konferencji przez profesora Marka Wasilewskiego), czyli pacyfistyczna neutralizacja wojennych pomników i upamiętniania przemocy, jest jednym ze sposobów reagowania na te problemy. Znacznie lżejszą wersję pomnikowej terapii przedstawiła Agnieszka Sural na przykładzie realizacji „kałuży” Rafała Bujnowskiego na trotuarze w Alejach Ujazdowskich w Warszawie.
Szczególnie mocno wybrzmiały kwestie funkcjonowania antypomnika w przestrzeni publicznej. Na przykładach islandzkich Æsa Sigurjónsdóttirkomentowała zdolność sztuki do inicjowania i wpływania na polityczne dyskursy. Aspekt partycypacyjny antypomnika pojawił się w prezentacji Siri Peyer na temat „pomników oddolnych” Thomasa Hirschhorna oraz referacie Ágnes Erőss dotyczącym aktywistycznego przeciw-pomnika na miejskim chodniku przed monumentem „niemieckiej okupacji” Węgier w Budapeszcie. O antypomniku, jako bardziej demokratycznym języku w przestrzeni publicznej mówili Anne Peschken i Marek Pisarsky.
Z antypomnikami wiąże się kwestia reprezentacji pokrzywdzonych grup społecznych, które dotychczas nie zostały upamiętnione w zbiorowej pamięci. Dr Katarzyna Krzykawska przedstawiła ten problem na przykładzie obalanych pomników w Stanach Zjednoczonych w wyniku ruchów „Black Lives Matter” czy ruchów feministycznych. Dr Martin Zebracki analizował kwestię, jak Tęcza Julity Wójcik w Warszawie stała się pomnikiem LGBT+, a Monika Weiss omówiła projekt swojego pomnika Nirbhaya, będący hołdem dla Jyoti Singh Pandey, zgwałconej w autobusie w New Delhi. W tym kontekście analizowała kwestię upamiętnienia jako lamentacji.
Kwestia antypomników została na konferencji przedyskutowana ze względu na jego formy artystyczne i symboliczne, w kontekście politycznym i społecznym, a także pod kątem efektywności antypomników w podtrzymywaniu pamięci. W wykładzie Alejandro Martina Naranjo zasygnalizowana została ponadto kwestia pomnika, jako rzeźby wirtualnej, istniejącej w rozszerzonej rzeczywistości, czy aplikacjach mobilnych. Przy tej okazji dyrektorka Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku Eulalia Domanowska zapowiedziała, że tematem następnej – piątej edycji konferencji „Rzeźba dzisiaj” w 2020 roku w Orońsku będzie rzeźba wirtualna.
Konferencję zakończyły „case studies” dotyczące nieistniejącego pomnika Orła Białego Władysława Strzemińskiego i Katarzyny Kobro w Koluszkach (referował Andrzej Paruzel) oraz dłuższa sekcja poświęcona twórczości Władysława Hasiora wraz z prezentacją filmu. Dwugłos Julity Dembowskiej (Galeria Władysława Hasiora/Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem) i Pawła Sosnowskiego (autora filmu) dotyczył tego, czy realizacje artysty były pomnikami, czy rzeźbami. Julita Dembowska zacytowała zdanie Hasiora, który stwierdził, że „pomnik powinien być taki, żeby nie był potrzebny żaden podpis”, natomiast Paweł Sosnowski ripostował, że „ gdyby zdjąć z pomników Władysława Hasiora komunistyczne szyldy, stałyby się po prostu rzeźbami. Gdyby nadać im nowe nazwy, powróciłyby znowu jako pomniki”.
Publikacja
Wystawa Władysława Hasiora będzie miała miejsce w Orońsku latem przyszłego roku. Zanim jednak to nastąpi, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku opublikuje w pierwszym kwartale przyszłego roku materiały pokonferencyjne. Do ich lektury już teraz zapraszamy.
Dorota Monkiewicz
Konferencja „Rzeźba dzisiaj IV. Anty-pomnik: nietradycyjne formy upamiętniania” była możliwa dzięki wsparciu:
Praca "Queen" autorstwa Maurycego Gomulickiego została przekazana przez Mercedes-Benz Polska Sp. z o.o.
